Nowe spojrzenie na gospodarkę odpadami
Krajowe przepisy dotyczące gospodarki
odpadami powoli a jednak konsekwentnie podążają za dyrektywami Unii
Europejskiej. Ustalone wiele lat temu wymogi unijne znajdują swe
odzwierciedlenie w założonych celach polskiej polityki gospodarki
odpadami.
foto: http://pl/fotolia.com
foto: http://pl.fotolia.com
Czas i terminy są gorące: gminy, będące zgodnie z
obowiązującymi przepisami "właścicielami" odpadów, w większości
ustaliły już stawki opłat (zwanych też niefortunnie "podatkiem
śmieciowym") od mieszkańców za gospodarowanie odpadami komunalnymi. W
niektórych gminach [1] rozpisane zostały przetargi na odbiór lub odbiór i
zagospodarowanie odpadów na okres kilku lat.Wskutek braku wystarczającej liczby Regionalnych Instalacji Przetwarzania Odpadów Komunalnych (RIPOK) ustawodawca zezwolił na funkcjonowanie dotychczasowych rozwiązań (zastępczych), choć w przetargowych opisach warunków zamówienia mowa jest już o instalacjach mających status regionalnych. Aktualnie instalacji regionalnych jest jak na lekarstwo, a planowane w najbliższym czasie [2] są niemal wyłącznie takie, które nie zapewniają pełnego rozwiązania problemu. Zaledwie bowiem kilka instalacji termicznych, czyli mogących w pełni rozwiązać problem odpadów, przewiduje się do wybudowania w najbliższych 2-3 latach. Czeka nas zatem jeszcze sporo ciężkiej pracy.
Mamy w Polsce bardzo dobre podstawy prawne systemu gospodarowania odpadami. W tabeli 1 przedstawiono cztery zasadnicze dyrektywy unijne oraz odpowiadające im przepisy krajowe. Fundamentalnymi zasadami racjonalnej gospodarki odpadami, zgodnie z przepisami unijnymi i krajowymi, są:
– ograniczenie ilości wytwarzanych odpadów;
– hierarchizacja postępowania;
– ograniczenie ilości składowanych odpadów biodegradowalnych;
– osiągnięcie określonych poziomów odzysku i recyklingu.
Wdrożenie tych zasad stanowi podstawę nowej sytuacji prawnej w Polsce i w konsekwencji najważniejszymi elementami nowego systemu gospodarki odpadami są:
– wymóg zagospodarowania odpadów w instalacjach regionalnych;
– ustalenie wysokiego poziomu odzysku i recyklingu papieru, tworzyw sztucznych, szkła i metalu;
– ograniczenie możliwości składowania odpadów nadających się do dalszego przetworzenia.
Zaplanowane cele liczbowe na najbliższe lata (do 2020 roku), tj. uzyskanie poziomu odzysku wymienionych substancji do 50 proc. całkowitej ilości powstających odpadów tej grupy oraz ograniczenie ilości biodegradowalnych odpadów możliwych do składowania do wielkości 30 proc. całkowitej ilości tych odpadów wytworzonych w roku 1995 (tak mówi ustawa o odpadach, patrz: tab. 1), stanowią spore wyzwanie, biorąc pod uwagę stan aktualny, np. fakt, iż obecnie 80 proc. wszystkich odpadów kończy swój żywot na składowiskach, a poziom recyklingu i odzysku wynosi kilkanaście procent w skali kraju [3]. Nie ma jednak innego wyjścia – musimy osiągnąć zaplanowane cele.
Aktualną sytuację w zakresie gospodarki odpadami najlepiej ilustruje tabela 2.
Miarą czekających nas wyzwań jest porównanie prezentowanych wielkości. Osiągnięcie zaplanowanych celów jest wyzwaniem ekonomicznym, społecznym i organizacyjnym – bo bardzo dobre, nowoczesne rozwiązania techniczne i technologiczne są już dostępne. Aby zrealizować zaplanowane zadania, potrzebne jest precyzyjne planowanie i nade wszystko wdrożenie odpowiednich mechanizmów kontrolnych w myśl zasady, że "pańskie oko konia tuczy"...
War to przypomnieć, iż za niedotrzymanie założonych wskaźników grożą Polsce olbrzymie kary finansowe, szacowane dzisiaj na około 300 000 euro dziennie (być może mniej, gdyż wielkość kary ustala się w relacji do wartości PKB [4]).
Z podobnymi problemami borykają się też pozostałe kraje tzw. nowej Europy (czyli 11 najmłodszych członków Unii Europejskiej), w których struktura zagospodarowania odpadów jest podobna do naszej [5], co ilustruje tabela 3.
Według danych opisanych w cytowanym powyżej raporcie [5] w Polsce przetwarzana jest co trzecia zebrana tona odpadów komunalnych, należy jednak pamiętać, iż nawet te przetworzone odpady trafiają także na składowiska. W tabeli 4, sporządzonej na podstawie raportu [6], przedstawiono spis istniejących instalacji przetwarzających odpady komunalne.
W uzupełnieniu tabeli 4 należy dodać, iż zgodnie z istniejącymi wojewódzkimi planami gospodarki odpadami [7] planuje się oddanie do użytku 94 kompostowni, 29 instalacji mechaniczno-biologicznej przeróbki, 26 sortowni oraz co najmniej 11 instalacji termicznej utylizacji odpadów. W efekcie realizacji zaplanowanych instalacji co najmniej podwoić powinna się łączna ilość przetwarzanych odpadów, a w przypadku odzysku i recyklingu ilość tak zagospodarowanych odpadów ma wielokrotnie wzrosnąć, w niektórych przypadkach nawet dziesięciokrotnie do roku 2020, w porównaniu ze stanem na rok 2010.
Najbardziej ambitnym, a zarazem oczekiwanym celem jest wzrost ilości termicznie utylizowanych odpadów – z obecnego poniżej 1 proc. do ok. 8 proc. całkowitej ilości powstających odpadów w roku 2020.
Należy jednoznacznie stwierdzić, iż termiczna utylizacja odpadów stanowi jedyny sposób na trwałe ograniczenie ilości odpadów składowanych, co jest zgodne z wymaganiami określonymi w przepisach unijnych i krajowych.
Ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (patrz: tab. 1) mówi, co prawda, o innych poza termiczną utylizacją metodach, ale już w komentarzach do tej ustawy [8] wyraźnie zwraca się uwagę, że instalacje do mechaniczno-biologicznego przetwarzania odpadów (MBP) dają możliwość zaledwie przygotowania odpadów do dalszego zagospodarowania (w domyśle: termicznej utylizacji). Warto o tym pamiętać zwłaszcza w kontekście obowiązków spoczywających w kolejności na gminach, firmie odpowiedzialnej za odbiór odpadów oraz instytucji zarządzającej RIPOK-iem (np. kompostownią lub instalacją MBP), gdyż powstająca (pozostająca) na końca tego łańcucha frakcja może być wciąż wysokokaloryczna, tj. o cieple spalania powyżej 6 MJ/kg, zawartości węgla organicznego powyżej 5 proc. oraz stratach prażenia powyżej 8 proc. [9], czyli prawnie niedopuszczona do składowania bez dodatkowych opłat.
Interesującym zagadnieniem jest także kwestia produkcji tzw. paliw alternatywnych (RDF). Po okresie euforii, związanej ze stosunkowo prostą technologią przetwarzania odpadów na RDF oraz ze sporym zapotrzebowaniem na takie paliwo ze strony przedsiębiorstw przemysłowych (energetycznych), nadszedł czas refleksji i szukania rynków zbytu. Niewykluczone zatem, że jedyną sensowną alternatywą będzie spalanie takich paliw (z reguły zresztą mamy do czynienia z tzw. pre-RDF, czyli substytutem paliwa o niższej kaloryczności) w instalacji termicznej utylizacji odpadów. Tylko po co w takim przypadku ponosić koszty na przygotowanie paliwa, skoro już sam surowiec z powodzeniem nadaje się na wsad do instalacji termicznej?
Widzimy więc, że nowy system może spowodować szereg zmian zarówno w samym podejściu do gospodarki odpadami, jak i w stosowanych dotąd technikach i technologiach.
Na koniec akcent regionalny: w tabeli 5 (sporządzonej na podstawie wojewódzkiego planu [2]) przedstawiono podstawowe informacje na temat gospodarki odpadami w województwie śląskim. Osiągnięcie wymienionych celów liczbowych pozwoli na spełnienie wymagań określonych w przepisach unijnych i krajowych.
Uważna lektura zapisów ustawowych, analiza dostępnych danych liczbowych i porównanie ich z planowanymi upoważniają do zadania kilku istotnych pytań:
- Czy posiadamy pełną wiedzę na temat rzeczywistych rozmiarów rynku gospodarki odpadami?
- Czy nie ma zagrożeń dla zapewnienia ciągłości usług w zakresie odbioru i zagospodarowania odpadów komunalnych.
- Czy aktualnie stosowane rozwiązania techniczne, technologiczne i organizacyjne zapewniają osiągnięcie zakładanych celów?
- Czy gminy (województwa) posiadają mapę odpowiedzialności za odbieranie i zagospodarowywanie odpadów?
- Gdzie są słabe ogniwa systemu gospodarowania odpadami?
Odpowiedzi na te pytania pojawią się z pewnością wraz z dojrzewaniem nowego systemu. Oby nie za późno.
Tabela 1. Dyrektywy Unii Europejskiej i polskie przepisy dotyczące gospodarki odpadami.
Tabela 2. Wybrane parametry systemu gospodarki odpadami w Polsce w roku 2010 i 2020.
Tabela 3. Aktualny sposób zagospodarowywania odpadów krajach UE-11 (nowi członkowie Unii Europejskiej).
Tabela 4. Istniejące instalacje przetwarzające odpady komunalne.
Tabela 5. Dane dotyczące systemu gospodarki odpadami w województwie śląskim.
