Rola zajęć terenowych w kształtowaniu świadomości i postaw proekologicznych dzieci ze szczególnym uwzględnieniem wycieczek i ścieżek dydaktycznych

Intensywny rozwój nauki i techniki na przełomie wieków XX i XXI, oprócz szeregu korzyści, niesie za sobą również degradację środowiska naturalnego.

foto: http://pl.fotolia.com/

foto: http://pl.fotolia.com/

foto: http://pl.fotolia.com/

foto: http://pl.fotolia.com/

W obecnych czasach ludzkość zdaje sobie sprawę, iż ochrona środowiska stała się nieodzowna i należy przedsięwziąć wszelkie kroki w celu zahamowania jego degradacji.

Ustawy i rozporządzenia nie chronią przyrody, jeżeli sami nie będziemy świadomi zagrożeń wynikających z dewastacji środowiska i jeżeli nie będziemy im przeciwdziałać. Jedną z głównych metod podnoszenia świadomości jest właściwie pojmowana edukacja społeczeństwa bez względu na wiek.

Problem kształtowania postaw proekologicznych uczniów wydaje się być coraz bardziej aktualny. Zagadnienia związane z nauczaniem środowiskowym są w coraz szerszym zakresie przedmiotem zainteresowania dydaktyków i nauczycieli praktyków. Znalezienie odpowiedzi na pytanie, jakie stosować metody nauczania w celu kształtowania prawidłowych zachowań wobec przyrody i środowiska, może mieć dla pedagogów ogromne znaczenie. Może mianowicie podsunąć sposób skutecznego oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego na kształtowanie stosunku człowieka do przyrody.

Każdy człowiek w mniejszym lub większym stopniu wpływa na środowisko, w którym żyje, dlatego powinien posiadać ukształtowane postawy w stopniu adekwatnym do jego możliwości działania na rzecz ochrony środowiska. Uczniowie w młodszym wieku szkolnym również mają wiele możliwości przezwyciężenia kryzysu ekologicznego współczesnego świata, bowiem w tym wieku najskuteczniej można kształtować wrażliwość na potrzeby środowiska, rozwijać emocjonalną chęć działania na rzecz jego ochrony, uczyć miłości i szacunku do przyrody.

Postawy proekologiczne
Na podstawie definicji postawy jako ogółu względnie trwałych dyspozycji do oceniania i emocjonalnego reagowania oraz względnie trwałych zachowań jednostki wobec przedmiotu lub zjawiska [1], przez postawy proekologiczne będziemy rozumieć trwałą strukturę procesów poznawczych, emocjonalnych i zachowań odnoszących do środowiska przyrodniczego lub dyspozycję do pojawienia się tych procesów.

Problem kształtowania postaw proekologicznych uważany jest przez wielu autorów za jedno z najważniejszych zadań współczesnej edukacji.

Postawy proekologiczne wywodzą się z mocno wpojonych zasad etycznych oraz wykształconej hierarchii wartości i tworzą u danego człowieka tzw. osobowość ekologiczną. Do cech takiej osobowości zalicza się: uczciwość, tolerancję, umiejętność holistycznego postrzegania świata, życzliwość wobec wszystkich istot, wrażliwość na piękno Ziemi, gotowość do jej obrony, chęć i umiejętność działania w obronie jej praw oraz życie zgodne z zasadą „wolę być niż mieć” [2].

Zatem proces kształtowania postaw proekologicznych uczniów polega na kształtowaniu motywacji do zachowania wiedzy o środowisku, gotowość uczestniczenia w działaniach ochraniających środowisko, potrzeby akceptacji uznanych przez innych racji i wartości dotyczących działań człowieka. Natomiast rozwojowi postaw proekologicznych sprzyja wrażliwość wobec świata natury, racjonalne korzystanie ze środowiska, poczucie odpowiedzialności za jakość otaczającego świata przyrody, dążność do kontaktu z nieskażonym środowiskiem, gotowość do aktywnego uczestnictwa w działaniach na rzecz jego ochrony oraz afirmacja uznawanych innych racji i działań człowieka [3].

Najistotniejsze źródło współczesnego kryzysu ekologicznego leży, jak się wydaje, w samym człowieku, dlatego najcenniejszymi wartościami, jakie należy w nim rozwijać i kształtować, są postawy poznawcze, emocjonalne i działaniowe, a więc pozytywne wobec środowiska. Przez pozytywną postawę wobec środowiska należy rozumieć dodatnie nastawienie człowieka do wszystkich elementów tego środowiska oraz gotowość do wypowiadania się – w szerszym tego słowa znaczeniu – na ich temat, a przede wszystkim chęć i umiejętność ich ochrony, przekształcania oraz pomnażania gospodarności i poszanowania wytworów pracy oraz uświadomienie im roli człowieka w przekształcaniu środowiska [4].

Uogólniając rozważania związane z istotą i treścią procesu kształtowania postaw proekologicznych możemy stwierdzić, iż młody wiek szkolny jest korzystnym okresem do rozpoczęcia tego procesu, ponieważ predyspozycje w nim ukształtowane odznaczają się wysokim stopniem trwałości.

Istotą procesu kształtowania postaw proekologicznych jest rozwijanie motywacji prośrodowiskowych, ukazywanie wartości związanych ze środowiskiem oraz inspirowanie do wyborów wartości. W procesie kształtowania tychże postaw wyróżnia się dwa etapy: emocjonalny i pomocniczy. Istotą etapu emocjonalnego jest umożliwienie pozytywnych przeżyć i doświadczeń z przedmiotem postawy, a istotą etapu pomocniczego jest wspieranie w zdobywaniu i poszerzaniu wiedzy o przedmiocie postawy.

Proces kształtowania postaw proekologicznych spełni swoje zadanie, jeżeli będzie zamierzony, planowany, intencjonalny, celowy, systematyczny, interakcyjny i ukierunkowany na wywoływanie zmian. Jeżeli uwzględnione zostaną w nim psychologiczne mechanizmy i czynniki kształtowania się postaw przez dobrane sygnały wychowawcze stosowane przez wychowawcę w specjalnie wyreżyserowanych warunkach, to wtedy proces kształtowania tychże postaw również zostanie urzeczywistniony. Literatura wskazuje szereg motywów, jakie należy rozwijać, oraz wartości, jakie można ukazywać. Wartości te odnoszą się do jednostki, innych ludzi i środowiska. Za najważniejsze ogniwo edukacji ekologicznej uznano ucznia i cele wychowania [5].

Ideałem wychowawczym jest osiągnięcie przez uczniów obywatelstwa ekologicznego. W procesie tym postuluje się bezpośredni kontakt ucznia ze środowiskiem i jego wielostronną aktywność.

Proces kształtowania postaw proekologicznych jest przedłużeniem procesu wychowawczego. Oprócz swoistych dla edukacji ekologicznych zasad, metod, form i środków dydaktycznych uwzględnia się w nim zasady, metody i formy wychowania.

Wycieczki i zajęcia w terenie
Wycieczką nazywamy każdorazowe wyjście poza budynek szkoły, niezależnie od czasu trwania, w pewnym określonym celu z góry ustalonym i zaplanowanym. Będzie nią godzinne wyjście do parku po liście, jak i wyjazd na kilka dni, np. w Tatry. W programach szkolnych pojawia się również termin: „lekcje w terenie”. Jest to niejako nazwa zastępcza wycieczki, ponieważ lekcja w terenie jest również organizowana w określonym celu.

Wycieczka jest jedną z form pracy dydaktyczno-wychowawczej szkoły, umożliwiającą uczniom bezpośrednie poznanie środowiska lokalnego, własnego regionu, kraju ojczystego, jego właściwości geograficznych [6]. Wycieczka umożliwia dzieciom poznanie przyrody, ułatwia zrozumienie wiedzy merytorycznej, kształtuje emocjonalny stosunek do zwierząt, roślin i otaczającego terenu, wreszcie motywuje do odpowiedniego zachowania się w środowisku [7, 8].

Wycieczka umożliwia dzieciom bezpośredni kontakt z rzeczywistością przyrodniczą. Jest to aktywna forma zajęć, która odbywa się w terenie. Powinna być połączona z przekazaniem konkretnej wiedzy.

Na wycieczce ekologicznej można zrealizować wprowadzenie nowych treści przewidzianych w programie, można też rozwijać i wzbogacać wiadomości, a umiejętności sprawdzać w konkretnym działaniu. Uczniowie na ogół dobrze reagują na odbycie zajęć poza szkołą, bardzo żywiołowo i z entuzjazmem. Dzieci, zwłaszcza w wieku wczesnoszkolnym, przeżywają wyjście z klasy w teren i nie zawsze zdają sobie sprawę z tego, że na takich wycieczkach też wiele  się uczą. Wszystkie wiadomości, jakie uczniowie osiągną z wycieczki, wiążą się z bezpośrednimi  przeżyciami emocjonalnymi. Wiadomo także, iż wiedza bazująca na przeżyciach jest pełniejsza od tej wielokrotnie powtarzanej w klasie. Wyjście poza mury szkolne gwarantuje jeszcze jeden ważny  efekt, którego nie można osiągnąć, gdy uczniowie pozostają w klasie. Nauczyciel na wycieczce poznaje zachowania swoich uczniów, odmienne niż stwarza klasa lekcyjna.

Dopływ świeżego powietrza oraz określony wysiłek fizyczny związany z pokonywaniem trudności hartują organizm dziecka. Także zmiana otoczenia oraz zieleń uspokajają system nerwowy człowieka.

Wycieczki posiadają często znaczny zasób bodźców wychowawczych. Przede wszystkim pomagają w relacjach pracy grupowej, wpływają na kształtowanie cech charakteru takich jak: koleżeńskość, życzliwość i zaradność. Są także okazją do kształtowania u dzieci wrażliwości estetycznej, zdolności do przeżywania piękna i pragnienia obcowania z tym pięknem. Nauczyciel powinien czuwać nad zachowaniem uczniów, musi powstrzymywać dzieci przed zrywaniem, niszczeniem, a równocześnie pozwolić dzieciom zebrać pewne okazy, np. kamyki, opadłe liście, które nie podlegają ochronie.

Wycieczka, którą organizuje się z dziećmi, zwalcza werbalizm w nauczaniu, wprowadza ożywienie intelektualne. Jest formą czynnej pracy umysłowej, relaksu fizycznego, a przy tym pozwala lepiej poznać ucznia. Umysł dziecka wymaga wpływu ustawicznych spostrzeżeń i wrażeń, także emocji. Tego rodzaju bodźców dostarcza zawsze właściwie zorganizowana wycieczka.

Szkolne wycieczki krajoznawcze także przyczyniają się do wzbogacenia wiadomości, służą zdobywaniu wielu nowych umiejętności i nawyków kulturalnego spędzenia wolnego czasu. Pomagają w kształtowaniu moralności, indywidualności, uspołecznienia, mają ważny udział w wychowaniu patriotycznym, estetycznym i zdrowotnym uczniów.

Podczas organizowania imprez krajoznawczych mogą być także zaspokajane różnorodne potrzeby dzieci i młodzieży, a mianowicie: regeneracji sił fizycznych i psychicznych, poznania nowych ludzi, zmiany środowiska, twórczego działania.

Takie zajęcia w terenie długo zostają w pamięci uczestników, powodują emocjonalne przeżycia, budzą żywe zainteresowanie odwiedzanym terenem. Przeżycia podczas wycieczek dostarczają nauczycielom możliwości oddziaływania na rozwój zdolności obserwacyjnych wychowanków. Prowadzący dobiera tematykę, przygotowuje podstawy teoretyczne, poznaje teren wycieczki, dobiera atrakcyjne środki dydaktyczne. Reasumując, dobrze przygotowana, przeprowadzona i odpowiednio wykorzystana wycieczka spełnia w procesie dydaktyczno-wychowawczym różnorodne funkcje, przede wszystkim poznawczą, kształcącą, wychowawczą i motywacyjną [9]. W literaturze pedagogicznej niektórzy autorzy używają terminu „walory wycieczki”. R. Harajda uważa, iż każda dobrze zorganizowana wycieczka spełnia cztery walory: intelektualne, fizyczne, moralne, estetyczne [10].

Ścieżki dydaktyczne
Ścieżka dydaktyczna to szlak programowy, na którym wyznacza się stanowiska dydaktyczne. Ich liczba i rozmieszczenie zależą od rodzaju zadania dydaktycznego.

Celem utworzenia ścieżki dydaktycznej jest bezpośrednie zapoznanie się ze zjawiskami przyrodniczymi w miejscu ich naturalnego występowania, a także obserwacja form oddziaływania człowieka na środowisko naturalne, mającego na celu uwrażliwienie uczestników na piękno przyrody. Ścieżki dydaktyczne stwarzają bogatą możliwość kształtowania estetycznych i emocjonalnych uczuć w kontakcie z przyrodą.

Ścieżki dydaktyczne stanowią również świetną naturalną bazę do ciekawej formy pracy nauczycieli z uczniami w ramach lekcji środowiskowych, są też fantastycznym terenem do wypoczynku, rekreacji oraz uprawiania turystyki. Ścieżka dydaktyczna to przeważnie trasa spacerowa, którą jest w stanie pokonać nawet najmłodszy uczeń.

Przeprowadzane zajęcia na ścieżce dydaktycznej pozwalają dziecku spojrzeć na otaczający go świat jako na pewną całość, której on sam jest cząstką – elementem mającym określone znaczenie i określoną rolę do spełnienia.

Ścieżki dydaktyczne mogą wywierać pozytywny wpływ na rozwój i świadomość młodego człowieka. Szczególnie mogą wpłynąć na:
– własną obserwację zachodzących w przyrodzie zjawisk, połączoną z wyciąganiem właściwych wniosków co do przyczyn ich powstania i warunków przebiegu,
– dostrzeżenie wszystkich efektów i następstw tych zjawisk.

Ścieżki obejmować mogą edukację prozdrowotną, ekologiczną, czytelniczo-medialną, regionalną i inne.

Realizacja ścieżek edukacyjnych może być szczególnie ciekawie prowadzona w tych gminach, w których utworzone zostały tak zwane ścieżki dydaktyczne wkomponowane w naturalne walory geograficzno-przyrodniczo-krajobrazowe.

Ścieżka dydaktyczna umożliwia poznanie walorów regionu dostępnego dla ogółu społeczeństwa. Pozwala także uczniom poznać naturalne siedliska flory i fauny chronionej, warunków ich życia i sposobu rozwoju. Oznakowanie ścieżek jest bardzo wyraźne i czytelne, a tablice z opisami ułatwiają znalezienie interesującego nas w danej chwili stanowiska.

Szczególnie cenne w organizowaniu lekcji z użyciem ścieżek dydaktycznych jest to, że forma zajęć realizowanych bezpośrednio na łonie przyrody wpływa na przeżycia estetyczne dzieci, na ich nastawienie emocjonalne do przyrody. Jest to bardzo korzystne rozwiązanie zarówno dla nauczyciela, jak i dla uczniów. Nauczyciel nie musi uciekać się do wyszukanych opisów, zdjęć czy ilustracji, gdyż podczas lekcji prowadzonej na ścieżce dydaktycznej uczeń bezpośrednio obcuje z przedmiotem zajęć, a żywe okazy flory czy fauny może z bliska obejrzeć czy dotknąć.

Forma zajęć z wykorzystaniem ścieżek dydaktycznych wymaga spopularyzowania, gdyż bezpośredni kontakt z przyrodą, bezpośrednie przeżywanie i podziwianie piękna natury nie zastąpi żadna lekcja w klasie szkolnej. Bezpośrednia, kompleksowa obserwacja otaczającego nas świata, możliwość przyjrzenia się z bliska i na żywo elementom przyrody, uczestnictwo w powstawaniu życia „od nasienia do nasienia” powinno wzbudzać w uczniach poczucie bycia cząstką przyrody.

Piękno kwiatów, drzew i krzewów, śpiew ptaków i szum strumieni oraz zwierzęta pośród tego – to obrazy, które muszą zapaść w pamięć młodego człowieka, tym bardziej gdy są jeszcze wsparte mądrym opisem słownym fachowo przygotowanego nauczyciela. Podczas takich właśnie zajęć można dziecku wpoić poczucie szacunku dla przyrody i potrzebę działań zmierzających do ochrony i przetrwania rzadkich okazów zwierząt, drzew, kwiatów.

Odpowiednio zorganizowane zajęcia na ścieżce dydaktycznej stanowią świetną naturalną bazę do ciekawej formy pracy nauczycieli z uczniami w ramach lekcji o środowisku, są też fantastycznym terenem do wypoczynku, rekreacji i uprawiania turystyki.


Literatura:
[1] Nowak S.: Teorie postaw, PWN, Warszawa 1978.
[2] Kalinowska A.: Ekologia – wybór przyszłości, Editions Spotkania, Warszawa 1992.
[3] Cichy D.: Przygotowanie młodzieży do ochrony i kształtowania środowiska, LOP, Warszawa 1984.
[4] Cichy D.: Problemy ochrony środowiska w pracy szkoły, WSiP, Warszawa 1978.
[5] Paśko I.: Kształtowanie postaw proekologicznych uczniów klas I-III szkół podstawowych, WNAP, Kraków 2003.
[6] Okoń W.: Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1975.
[7] Bernes I.: Zajęcia w terenie, WSiP, Warszawa 1984.
[8] Łobożewicz T.: Wycieczki szkolne w klasach I-III szkoły podstawowej, PTTK Kraj, Warszawa 1989.
[9] Czajkowska Z., Czajkowska J.: Wycieczka uczy i wychowuje, PWN, Warszawa 1964.
[10] Harajda R.: Działalność turystyczno-krajoznawcza w szkole, WSP, Zielona Góra 1986.