Wpływ najbliższego środowiska przyrodniczego na kształtowanie postaw proekologicznych uczniów w nauczaniu zintegrowanym

Jednym z czynników wpływających na rozwój dziecka jest środowisko przyrodnicze, społeczne oraz kulturowe. Każde z nich odgrywa ważną rolę w rozwoju dziecka i pełni w nim określone funkcje.

http://pl.fotolia.com/

http://pl.fotolia.com/

http://pl.fotolia.com/

Przyroda zapewnia zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych, ona stanowi o naszym bycie. Korzyści płynące z obcowania z naturą przyczyniają się do wszechstronnego rozwoju zarówno fizycznego, jak i psychicznego dziecka. Pod wpływem przyrody staje się ono silniejsze i odporniejsze na wiele chorób, a także pozytywnie zostaje pobudzona aktywność całego organizmu. Dla rozwoju psychicznego dziecka środowisko przyrodnicze jest nieocenionym wychowawcą i nauczycielem. To właśnie różne zjawiska przyrodnicze rozbudzają pasję poznawczą i badawczą dzieci oraz rozwijają zainteresowanie światem ożywionym i nieożywionym.

Należy dodać jeszcze, że środowisko rozwija sprawność myślenia i mowy, ćwiczy spostrzegawczość, uwagę i zmysł obserwacyjny. Wpływa nie tylko na sferę poznawczą, ale również na sferę wrażliwości estetycznej, na poczucie piękna. Obcując z nią dziecko doznaje wielu wrażeń i przeżyć oraz rozwija wrażliwość artystyczną.

Ważne miejsce w nowoczesnym systemie kształcenia zajmują zajęcia terenowe. Stwarzają one uczniom dogodne warunki samodzielnych poszukiwań prowadzących do zdobywania nowych wiadomości w sposób aktywny i twórczy. Zajęcia takie zmuszają do całościowego pojmowania środowiska, a kontakt z terenem wyzwala chęć do działania na rzecz środowiska, skupiając się w szczególności na lokalnym.

Uczenie ekologii i przyrody to zadanie trudne i subtelne, gdyż trzeba młodym ludziom dać wiedzę ekologiczną, budzić w nich i rozniecać przyjaźń do przyrody, uświadamiać im odpowiedzialność za czystość powietrza, wody, ziemi, zaszczepić w nich troskę o stan środowiska naturalnego.

Kształtowanie postaw proekologicznych
Przez pozytywną postawę wobec środowiska rozumie się dodatnie ustosunkowanie się człowieka do wszystkich elementów tego środowiska oraz gotowość do wypowiadania się (w szerokim tego słowa znaczeniu) o cechach tego środowiska, a przede wszystkim chęć i umiejętność ochrony [1]. Człowiek jest cząstką przyrody i dlatego powinien żyć z nią w zgodzie. Stąd też edukacja ekologiczna dzieci odgrywa doniosłą rolę w kształtowaniu prawidłowych postaw wobec środowiska przyrodniczego.

Mądra edukacja ekologiczna nie może ograniczać się do przekazywania porcji wiadomości niezbędnych do zrozumienia jak funkcjonuje świat przyrody. Powinna również pomóc w znalezieniu miejsca w świecie pojmowanym jako harmonijna jedność ludzi z przyrodą [2]. Edukacja ekologiczna staje się nośnikiem szansy na zmiany w postępowaniu człowieka oraz na nową świadomość, w tym świadomość ekologiczną. E. J. Frątczakowie stwierdzają, iż edukacja dzieci w zakresie ochrony i kształtowania środowiska to świadomie zamierzona (celowa, planowa, systematyczna i stopniowa) działalność nauczyciela względem uczniów, wychowanków i przy ich aktywnym udziale [3].

W dobie postępu technologicznego, w coraz szybszym tempie życia, nie wolno zapomnieć, że podstawową zasadą życia w harmonii z przyrodą jest odszukanie tej harmonii w nas samych. Dopiero wtedy będziemy mogli przekazać ją uczniom. To od sumy naszych małych działań i chęci respektowania wielkich zasad zależy los Ziemi [4]. Musimy dbać zarówno o nasze środowisko zewnętrzne, jak i wewnętrzne, a wtedy będziemy mieli większą chęć działania na rzecz otaczającej nas natury.

Edukacja przyrodnicza w nauczaniu zintegrowanym w zreformowanej szkole
Edukacja ekologiczna w nauczaniu zintegrowanym jest bardzo ważnym zagadnieniem, ponieważ kształtuje zarówno umiejętności konkretne, jak i myślenie abstrakcyjne oraz świadomość tego, kim się jest. Głównym zadaniem edukacji środowiskowej jest pomoc dziecku w orientowaniu się w otaczającym je świecie przyrody, w zdobywaniu elementarnych pojęć, przekazywaniu mu w formie dostępnej najprostszych związków pomiędzy zjawiskami przyrody, ich zależności przyczynowych oraz zapoznaniu z faktami z przeobrażenia przyrody przez człowieka [5, 6].

W procesie poznawania środowiska przyrodniczo-społecznego przez dziecko ogromną rolę odgrywa poznanie zmysłowe. Świat zewnętrzny oddziałuje na nasze narządy zmysłów: wzrok, słuch, dotyk, smak i wywołuje wrażenia. Pod wpływem bodźców materialnych, tj. rzeczy, ich części i zjawisk bezpośrednio działających na nasze zmysły, powstają w naszym mózgu procesy psychiczne: wrażenia i wyobrażenia [7].

Każde dziecko wytwarza sobie pewien obraz otaczającego go świata, jest ciekawe odkrywania jego właściwości, zastanawia się nad działaniem pewnych mechanizmów rządzących przyrodą. Nic tak nie pobudza aktywności ucznia jak jego własne doświadczenia. Lekcje przyrody bez obserwacji, bez pokazów nauczyciela i prostych eksperymentów uczniowskich są lekcjami straconymi [6, 8, 9].

Budząc świadomość
Istotne jest też, by już od najmłodszych lat rozbudzać świadomość ekologiczną. Dzieci wyrastające w środowisku, w którym zwierzęta i cała przyroda postrzegana jest jako coś cennego i wartego zachowania, również w swoim życiu dorosłym będą zwracać baczniejszą uwagę na ekologiczne konsekwencje swojego postępowania.

W budowaniu owej świadomości istotną rolę odgrywa nauczyciel, jego stosunek do przyrody, zainteresowania, ponieważ to on przekazuje podstawowe wiadomości o zjawiskach przyrodniczych, ekosystemach, pogłębia wiedzę o roślinach i zwierzętach, a jednocześnie kształtuje przyjazny stosunek do wszystkich organizmów żywych. Uczeń poznaje środowisko, otaczającą przyrodę, poznaje równocześnie i siebie w tym środowisku, próbując swoich możliwości, rozwijając własne zainteresowania, rozwiązując problemy z zastosowaniem zdobytych umiejętności. Uczeń sam powinien odkrywać, obserwować, próbować i wnioskować.

Pojęcia z zakresu środowiska społeczno-przyrodniczego są bardzo zróżnicowane, bowiem treści kształcenia dotyczą wielu dyscyplin naukowych – stąd wyróżniamy pojęcia ze względu na treści społeczne, biologiczne, agrotechniczne i geograficzne. Proces ich kształtowania opiera się na pewnych prawidłowościach wspólnych dla wszystkich pojęć. W ich tworzeniu biorą udział operacje myślowe, takie jak: porównywanie, analizowanie, abstrahowanie, syntetyzowanie, uogólnianie [7].

Badania własne
W zakresie eksperymentalnym sformułowano następujący problem badawczy: Jaki wpływ na kształtowanie postaw proekologicznych u uczniów ma znajomość najbliższego środowiska przyrodniczego? Dla rozwiązania tak postawionego problemu przeprowadzono ankietę wśród wybranych uczniów klas I-III nauczania zintegrowanego, w której szczegółowo ujęto charakterystykę ekologiczną regionu, tj. świat fauny, flory, ekosystemy leśne, wodne, gleby, pomniki przyrody, inwestycje proekologiczne itp.

Z analizy kwestionariuszy ankiet wynika, że dzieci dobrze znają swoje najbliższe środowisko, że interesują się tematyką przyrodniczą i ekologiczną. Zgromadzone dane ukazują, że ankietowani uczniowie posiadają odpowiednią do ich wieku wiedzę na temat najbliższego otoczenia. Odpowiedzi, które były w 100 proc. poprawne i nie sprawiały dzieciom problemu, dotyczyły znajomości rzeki przepływającej przez ich miejscowość, ukształtowania terenu czy też występowania lasów, inwestycji proekologicznych, fauny, flory.

Największy problem sprawiły uczniom pytania dotyczące parków narodowych, krajobrazowych i pomników przyrody. 47 proc. ankietowanych uczniów nie znało określenia park krajobrazowy, narodowy.

Sprawdzono również stan wiedzy na temat segregacji odpadów w celu określeniu poziomu zaznajomienia uczniów z problemem odzysku i ponownego wykorzystania różnego rodzaju odpadów. Ponad 61 proc. ankietowanych wie, że w ich miejscowości są pojemniki do segregowania odpadów.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że uczniowie wykazują się zdolnością obserwacji, umiejętnością łączenia pewnych faktów i wysuwania wniosków.

W programach integralnego nauczania wczesnoszkolnego z elementami ekologii podstawą procesu nauczania są ujęte treści oraz realizacja, która opiera się na metodach i formach aktywizujących sfery emocjonalne i poznawcze uczniów. Nie tylko stosunek do środowiska i przyrody jest ważny, ale chęci i umiejętności działania [10, 11].

Program edukacji środowiskowej stwarza liczne okazje do aktywizowania uczniów w procesie nauczania i uczenia się. W młodszym wieku szkolnym ogromną rolę odgrywa bezpośrednie, zmysłowe poznanie środowiska naturalnego. Wiedzę tą uczeń wykorzystuje później w szkole, rozszerza ją i utrwala.

Badania wykazały, że metody czynnościowe, czyli obserwacje, wycieczki, działania praktyczne, pomagają zainteresować uczniów przyrodą, gdyż nauczyciel i uczeń spotykają się w odmiennych warunkach pracy. Uczniowie nie zawsze zdają sobie sprawę, że taka przyjemna forma organizowania zajęć jest pracą szkolną, na której uczą się i zdobywają wiadomości. Wycieczka budzi zainteresowanie dzieci, jest więc ważnym motywem uczenia się i poznawania otaczającego świata.

Z pewnością poznanie najbliższej okolicy pomaga w łatwiejszym przyswajaniu wiedzy przyrodniczej i środowiskowej, jednak sprawdzić to może nauczyciel, który po spacerze, wycieczce czy obserwacji zebrane informacje omówi i podsumuje w szkole, a następnie sprawdzi wiedzę uczniów na dany temat.

Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, że uczniowie pragną poznawać przyrodę, otoczenie poprzez lekcje, które oparte są na obserwacji i działaniu praktycznym, gdyż przyswojona w ten sposób wiedza staje się łatwiejsza do zapamiętania.


Literatura:
[1] D. Cichy: Problemy ochrony środowiska i kształtowania środowiska w pracy szkoły, WSiP, Warszawa 1978.
[2] A. Kalinowska, H. Skolimowski, E. Simonides, K. Wałaszczyk: Od edukacji do świadomości ekologicznej, WSiP, Warszawa 1995.
[3] E. J. Frątczakowie: Edukacja ekologiczna uczniów klas I-III, Oficyna Wydawnicza TUVEX, Pabianice 1993.
[4] A. Kalinowska: Ekologia – wybór przyszłości, Editions Spotkania, Warszawa 1993, s. 353.
[5] H. Gutowska: Środowisko społeczno-przyrodnicze w klasach I-III. Książka przedmiotowo-metodyczna, WSiP, Warszawa 1989.
[6] E. Arciszewska, K. Chmieleńska, A. Krajana, L. Ryk, K. Sujak-Lesz: Edukacja przyrodnicza w szkole podstawowej, Centrum Edukacji Nauczycielskiej, Warszawa-Wrocław 2000.
[7] B. Jaworska: Teoretyczne podstawy edukacji wczesnoszkolnej, Wydawnictwo Naukowe NOVUM sp. z o.o., Płock 1999.
[8] E. Goźlińska: Nie lekcje, lecz zajęcia edukacyjne, WSiP, Warszawa 2004.
[9] M.I. Wolny: Spektrum edukacji ekologicznej uczniów klas początkowych, Wydawnictwo Kastilia, Olsztyn 2001.
[10] D. Cichy: Edukacja środowiskowa – programy, metody, efekty, Instytut Badań Edukacyjnych, Warszawa 2002.
[11] S. Kozłowski: Ekorozwój. Wyzwanie XXI wieku, PWN, Warszawa 2002.