E k o l o g i a   i   p a r a g r a f

Kolejny już raz polecamy Państwa uwadze zagadnienia związane z regulacjami prawnymi, dotyczącymi poszczególnych dziedzin ochrony środowiska.
Naszym zamiarem jest, aby rubryka „Ekologia i paragraf” służyła praktyczną pomocą w poruszaniu się w jakże często – niestety – skomplikowanym i nie do końca jednoznacznym obszarze, jakim są stosowne ustawy, a zwłaszcza towarzyszące im przepisy wykonawcze.
Chętnie uwzględnimy wszelkie uwagi oraz wskazówki co do zawartości merytorycznej tej rubryki. Prosimy więc o pytania, na które odpowiedzą specjaliści i eksperci Polskiej Izby Ekologii. Zapraszamy do współpracy!

---

Prawne aspekty realizacji państwowego monitoringu wód powierzchniowych na przykładzie Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach

Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) został utworzony w oparciu o zapisy artykułu 23 Ustawy z dnia 20 lipca 1991 roku o Inspekcji Ochrony Środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2007 r. nr 44, poz. 287 z późn. zm.). Podstawowym celem jego realizacji jest zapewnienie wiarygodnych informacji o stanie środowiska dla społeczeństwa, organów administracji państwowej oraz wypełnienie zobowiązań międzynarodowych Rzeczpospolitej Polskiej.

Potok Centuria.

Pobór prób biologicznych.

Spektometr emisji atomowej.

Powołany artykuł ustawy o Inspekcji Ochrony Środowiska wprowadził obowiązek realizowania PMŚ na podstawie wieloletnich programów:
– opracowywanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska i zatwierdzanych przez ministra właściwego ds. środowiska;
– wojewódzkich programów monitoringu opracowywanych przez wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska i zatwierdzanych przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska.

Programy PMŚ są opracowywane od 1991 roku. Obecnie realizowany jest program PMŚ na lata 2010-2012, a w fazie zatwierdzania jest krajowy program PMŚ na lata 2013-2015 (kolejnym etapem będą programy wojewódzkie).

Zgodnie z art. 25 ust. 2 Ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jednolity Dz. U. z 2008 r. nr 25, poz. 150 z późn. zm.), Państwowy Monitoring Środowiska jest źródłem informacji o środowisku i stanowi system pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku.

Gromadzone informacje służą wspomaganiu działań na rzecz ochrony środowiska poprzez systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o:
– jakości elementów przyrodniczych, dotrzymywaniu standardów jakości środowiska lub innych poziomów określonych przepisami oraz obszarach występowania przekroczeń tych standardów lub innych wymagań;
– występujących zmianach jakości elementów przyrodniczych, przyczynach tych zmian, w tym powiązaniach przyczynowo- skutkowych występujących pomiędzy emisjami i stanem elementów przyrodniczych. Zakres badań monitoringowych określony w art. 26 ust.1 Prawa ochrony środowiska obejmuje informacje o:
1. Jakości powietrza.
2. Jakości wód śródlądowych powierzchniowych i podziemnych oraz morskich wód wewnętrznych i wód morza terytorialnego.
3. Jakości gleby i ziemi.
4. Hałasie.
5. Promieniowaniu jonizującym i polach elektromagnetycznych.
6. Stanie zasobów środowiska, w tym lasów.
7. Rodzajach i ilości substancji lub energii wprowadzanych do powietrza, wód, gleby i ziemi.
8. Wytwarzaniu i gospodarowaniu odpadami.

Celem realizacji zadań określonych ww. artykułami POŚ opracowywane są Programy Państwowego Monitoringu Środowiska, które składają się z trzech bloków:
– bloku – presje na środowisko, obejmującego informacje o wielkościach emisji;
– bloku – stan środowiska, w ramach którego wykonywane są badania stanu środowiska;
– bloku – oceny i prognozy, przedstawiającego wyniki badań w postaci ocen i prognoz stanu środowiska.

Każdy z trzech bloków obejmuje zakres prac dla poszczególnych komponentów środowiska – podsystemów.

W niniejszym artykule przybliżymy sposób realizacji zadań PMŚ w zakresie podsystemu monitoringu wód powierzchniowych na przykładzie Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach.

Cel prowadzenia monitoringu wód doprecyzowuje art. 155a ust. 1 Ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (tekst jednolity Dz. U. z 2005 r. nr 239, poz. 2019 z późn. zm.), zgodnie z którym monitoring wód ma na celu pozyskanie informacji o stanie wód powierzchniowych i podziemnych oraz obszarów chronionych dla potrzeb planowania w gospodarowaniu wodami oraz oceny osiągania celów środowiskowych.

Zgodnie z ust. 3 tego artykułu badania jakości wód powierzchniowych w zakresie elementów fizykochemicznych, chemicznych i biologicznych należą do kompetencji wojewódzkiego inspektora ochrony środowiska.

Badania prowadzone są w tzw. jednolitych częściach wód powierzchniowych, które zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy Prawo wodne stanowią: oddzielny i znaczący element wód powierzchniowych taki jak: jezioro i inny naturalny zbiornik wodny, sztuczny zbiornik wodny, struga, strumień, potok, rzeka, kanał lub ich części, morskie wody wewnętrzne, wody przejściowe lub wody przybrzeżne.

Sposób prowadzenia badań wód powierzchniowych określony został dyrektywą parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23 października 2000 r. ustanawiającej ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej (RDW). W celu realizacji obowiązków wynikających z RDW Minister Środowiska w 2008 i 2009 roku wydał odpowiednie akty wykonawcze.

Rozporządzenia te zostały zweryfikowane w 2011 roku i obecnie obowiązuje:
– rozporządzenie MŚ z dnia 15 listopada 2011 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz. U. nr 258, poz. 1550);
– rozporządzenie MŚ z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych oraz środowiskowych norm jakości dla substancji priorytetowych (Dz. U. z 2011 r. nr 257, poz. 1545);
– rozporządzenie MŚ z dnia 9 listopada 2011 r. w sprawie klasyfikacji stanu ekologicznego, potencjału ekologicznego i stanu chemicznego jednolitych części wód powierzchniowych (Dz. U. z 2011 r. nr 258, poz. 1549);
– rozporządzenie MŚ z dnia 10 listopada 2011 r. w sprawie wykazu substancji priorytetowych w dziedzinie polityki wodnej (Dz. U. nr 254, poz. 1528).

Przy ustalaniu zakresu badań monitoringowych stosuje się także:
– rozporządzenie MŚ z dnia 27 listopada 2002 r. w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody powierzchniowe wykorzystywane do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia (Dz. U. z 2002 r. nr 204, poz. 1728);
– rozporządzenie MŚ z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz. U. z 2002 r. nr 241, poz. 2093);
– rozporządzenie MŚ z dnia 4 października 2002 roku w sprawie wymagań, jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych (Dz. U. z 2002 r. nr 176, poz. 1455).

W ramach podsystemu monitoringu jakości wód powierzchniowych realizowane są następujące zadania:
– badania i ocena stanu rzek, w tym zbiorników zaporowych;
– badania i ocena stanu jezior;
– badania i ocena jakości osadów dennych w rzekach i jeziorach;
– badania i ocena stanu wód przejściowych i przybrzeżnych;
– badania elementów hydromorfologicznych dla potrzeb oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych;
– wdrażanie wymagań znowelizowanej dyrektywy 2008/105/WE w sprawie środowiskowych norm jakości w dziedzinie polityki wodnej.

Wyniki oceny stanu wód wszystkich kategorii są przekazywane do Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej i za jego pośrednictwem do regionalnych zarządów gospodarki wodnej.

Ze względu na lokalizację i charakter wód występujących na terenie województwa śląskiego Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Katowicach realizuje zadania w zakresie badania i oceny stanu rzek oraz zbiorników zaporowych. Badania i oceny stanu jednolitych części wód rzecznych w latach 2010-2012 są pierwszą częścią sześcioletniego (od 2010 do 2015) cyklu gospodarowania wodami.

W województwie śląskim badaniami objętych jest około 154 jednolitych części wód rzecznych, na których zlokalizowanych jest 179 punktów pomiarowo-kontrolnych. W punktach tych prowadzone są badania stanu rzek wg programu obejmującego monitoring diagnostyczny, operacyjny, badawczy i obszarów chronionych. W ramach monitoringu obszarów chronionych prowadzone są badania jakości wód użytkowych, obejmujące jednolite części wód: dostarczające wodę przeznaczoną do spożycia, przeznaczone do celów rekreacyjnych, narażone na zanieczyszczenia związkami azotu ze źródeł rolniczych, występujące na obszarze wrażliwym na eutrofizację ze źródeł komunalnych, a także części wód występujące na obszarze przeznaczonym do ochrony gatunków zwierząt wodnych o znaczeniu gospodarczym oraz występujące na obszarze przeznaczonym do ochrony siedlisk lub gatunków.

Ponadto WIOŚ prowadzi badania na rzekach granicznych z Republiką Czeską. W przypadku punktów granicznych badania prowadzone są zgodnie z Zasadami Współpracy dotyczącymi ochrony jakości wód wybranych granicznych cieków wodnych, zatwierdzonymi na 6 rokowaniach Pełnomocników Rządu Rzeczypospolitej Polskiej i Rządu Republiki Czeskiej w październiku 2004 r.

Częstotliwość badań monitoringowych jest zróżnicowana i zależy od celu, dla którego dany punkt pomiarowo-kontrolny został wyznaczony. Badania w zakresie monitoringu diagnostycznego prowadzone są 1 raz w cyklu pomiarowym (6 lat), w zakresie operacyjnego 2 razy w cyklu, w zakresie monitoringu obszarów chronionych corocznie – wody wykorzystywane do celów pitnych, pozostałe 2 razy w cyklu.

Dla diagnostycznych punktów pomiarowokontrolnych obowiązuje ujednolicony zakres pomiarowy, obejmujący pełną listę elementów biologicznych (częstotliwość pomiarów od 1 do 6 razy w roku w zależności od wskaźnika i typu rzeki), fizykochemicznych (w tym wskaźniki charakteryzujące warunki termiczne, warunki tlenowe, zanieczyszczenia organiczne, zasolenie, zakwaszenie oraz substancje biogenne; częstotliwość pomiarów od 6 do 12 razy w roku), a także substancje chemiczne (częstotliwość pomiarów od 4 do 12 razy w roku). W przypadku punktów operacyjnych i monitoringu obszarów chronionych zakres pomiarowy jest ustalany osobno dla każdego punktu.

W województwie śląskim wszystkie diagnostyczne punkty pomiarowo-kontrolne na rzekach przebadane były w roku 2011.

Badania w sieci operacyjnej rozłożone są w poszczególnych latach cyklu pomiarowego i obejmują elementy biologiczne i fizykochemiczne. Badania elementów chemicznych są prowadzone corocznie w przypadku punktów, dla których wyniki monitoringu diagnostycznego wskazały, że jedna z tych substancji występuje w ilości przekraczającej dopuszczalne stężenia lub zlokalizowanych w jednolitych częściach wód powierzchniowych, w których jest lub było źródło zanieczyszczeń o potencjalnej możliwości zrzutu substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego (w szczególności substancji priorytetowych).

Informacje wytworzone w ramach PMŚ wykorzystywane są m.in. do celów strategicznego planowania i operacyjnego zarządzania środowiskiem, takich jak postępowanie w sprawie oceny oddziaływania na środowisko, pozwolenia na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, programy i plany ochrony środowiska jako całości i jego poszczególnych elementów. Ponadto są podstawą do strategicznych ocen oddziaływania na środowisko oraz służą do planowania zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach zarządzania. Gromadzone informacje są dodatkowo wykorzystywane dla potrzeb związanych z rozwojem regionalnym, a także wykorzystaniem funduszy strukturalnych i funduszy spójności.

Informacje te są ponadto wykorzystywane w pracach nad formułowaniem stanowisk negocjacyjnych Polski dotyczących propozycji nowych uregulowań prawnych Unii Europejskiej w zakresie ochrony środowiska.

Państwowy Monitoring Środowiska zapewnia dane podlegające udostępnianiu w myśl przepisów Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z 2008 r. nr 199, poz. 1227 z późn. zm.), regulujących sprawy swobodnego dostępu do informacji o środowisku.

Należy również podkreślić, że PMŚ realizuje w znacznej mierze zadania, które wiążą się z wypełnianiem wymagań zawartych w przepisach UE, w szczególności o charakterze ramowym, a także podpisanych i ratyfikowanych przez Polskę konwencji środowiskowych, oraz odpowiada na stale poszerzające się obowiązki raportowania o stanie poszczególnych komponentów środowiska do instytucji i agend unijnych (Komisja Europejska i Europejska Agencja Środowiska).

Nowe przepisy prawa w zakresie monitoringu wód powierzchniowych wprowadziły do badań elementy biologiczne, tj. organizmy roślinne i zwierzęce żyjące w wodach (makrobezkręgowce bentosowe, fitobentos, makrofity). Zaostrzone zostały także środowiskowe nomy jakości dla wskaźników chemicznych, które ustalono na bardzo niskich pułapach.

Żeby sprostać tym wymaganiom, laboratoria realizujące badania muszą być wyposażone w nowoczesny sprzęt umożliwiający oznaczanie analizowanych substancji nawet w bardzo małych ilościach. Laboratorium WIOŚ w Katowicach od kilku lat doposażane jest w sprzęt pozwalającyna wykonywanie badań biologicznych (m.in.mikroskopy elektroniczne) czy też substancji priorytetowych (m.in. spektrometry emisji atomowej). Sprzęt ten kupowany jest ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach oraz środków pomocowych Unii Europejskiej.

Obecnie w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego (EFRR) WIOŚ w Katowicach realizuje projekt „Doskonalenie systemu zarządzania środowiskiem, poprzez zakup i modernizację sprzętu pomiarowo-badawczego Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Katowicach”. Projekt będzie realizowany do końca 2013 roku i pozwoli na zakup sprzętu wspomagającego również badania monitoringowe wód powierzchniowych. Badania prowadzone w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska na terenie województwa śląskiego dofinansowane są przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach.

Programy PMŚ oraz wyniki badań i oceny jakości jednolitych części wód zamieszczane są na stronie internetowej Inspektoratu: www.katowice.pios.gov.pl. Wyniki badań zamieszczane są również w publikowanych corocznie rapor tach o stanie środowiska w województwie śląskim za poprzedni rok.