Na przebieg debaty o perspektywach finansowych na lata 2014-2020 ma wpływ globalny kryzys finansowy i jego konsekwencje oraz bieżąca sytuacja w strefie euro, zwłaszcza w Grecji. Kryzys zmienił sposób patrzenia na przyszłość, a problemy strefy euro mają przełożenie na wielkość środków finansowych w budżecie Unii.


foto: http://pl.fotolia.com


foto: http://pl.fotolia.com


foto: http://pl.fotolia.com
Politycy UE, tworząc program wychodzenia z kryzysu, wiedzieli, że powrót do dotychczasowego sposobu gospodarowania nie jest możliwy. Gospodarka oparta na wzroście PKB, na niedoskonałym rynku i nieodpowiedzialnym sektorze finansowym nie daje szans na stabilny rozwój. Dlatego też program wychodzenia z kryzysu został oparty na koncepcji zrównoważonego rozwoju. Unia Europejska przyjęła strategię rozwoju Europa 2020, która stała się wiodącym program na najbliższe lata i zastąpiła wcześniejszą Strategię Lizbońską.

Konsekwencje kryzysu
Aby zrozumieć główne priorytety nowej perspektywy finansowej, należy przedstawić najistotniejsze konsekwencje kryzysu dla gospodarki, społeczeństwa i środowiska, gdyż to one wyznaczać będą potrzeby w zakresie finansowania. Unikalność tego kryzysu związana jest z jego wymiarem ekonomicznym (obniżenie PKB), społecznym (utrata zaufania i kryzys wartości) i ekologicznym (dewastacja środowiska i zmiany klimatyczne).
Tabela 1 pokazuje listę negatywnych oddziaływań kryzysu globalnego na gospodarkę, w tym zwłaszcza spadek PKB. Efekty pozytywne, które umieszczone są po prawej stronie tabeli, powstałe na skutek kryzysu, są w większości związane z przekierowaniem inwestycji i innowacji w stronę „zielonej” gospodarki.

Dlatego też naturalne wydaje się, że strategie wychodzenia z kryzysu powinny skupiać się na potencjale tkwiącym w przyjaznych środowisku modelach rozwoju.



Nowe otwarcie
Społeczne konsekwencje kryzysu są szczególnie ważne, gdyż dotychczasowy rozwój gospodarczy oparty był na zaufaniu społecznym do rynku, do ekonomistów, do finansistów i polityków. Politycy mówili: głosujcie na nas, płaćcie podatki, a my zapewnimy wam dobrobyt i bezpieczeństwo socjalne. Ta obietnica jest już nieaktualna.
Uwaga obywateli kieruje się na wartości związane z jakością życia, zdrowiem, stanem środowiska. Wokół tych idei prowadzone są działania organizacji pozarządowych tworzących społeczeństwo obywatelskie. Pozytywnym skutkiem kryzysu w społeczeństwach krajów bogatych staje się świadomość współodpowiedzialności za kryzys, gdyż to właśnie nieograniczona konsumpcja napędza produkcję, a nie zawsze chcemy to sobie uświadomić.
Największym beneficjentem kryzysu jest środowisko naturalne. Oprócz tego, że w wyniku spadku PKB zmniejszyło się zapotrzebowanie na zasoby paliwa, energię, to najważniejszym pozytywnym efektem jest masowe pojawianie się, nie na poboczu gospodarki, ale w jej głównym nurcie, inicjatyw mających na celu oszczędzanie energii, zmniejszanie ilości odpadów, czystą produkcję, innowacje ekologiczne, inwestycje ekologiczne.
„Zielona” gospodarka kreuje nowe miejsca pracy, przyciąga inwestorów, jest wspierana przez programy gospodarcze rządów. Rynki produktów i usług ekologicznych generują dochody i zyski. Obywatele wyrażają pozytywny stosunek do wszystkich ekologicznych inicjatyw gospodarczych i są skłonni inwestować w nie swoje pieniądze, rośnie popularność zrównoważonych funduszy inwestycyjnych, jest większa skłonność do inwestowania w akcje spółek w sektorze „zielonej” gospodarki. Odnawialne źródła energii i technologie ekologiczne sprzyjają poszukiwaniu innowacyjnych rozwiązań, które tworzą znaczącą wartość dodaną w gospodarce.

Strategia „Europa 2020”
W Unii Europejskiej od kilku lat toczyła się debata nad nową strategią rozwoju, która miałaby zastąpić Strategię Lizbońską. W 2009 r. przyjęto dokument Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego integracji społecznej. W dokumencie tym sporo miejsca poświęcono kryzysowi globalnemu, w szczególności w krajach UE. Zauważono, że nasze systemy gospodarcze są coraz bardziej współzależne.
Najpilniejszym zadaniem jest wyjście z kryzysu, jednak nie należy ulec pokusie powrotu do sytuacji sprzed kryzysu. Kryzys nie był tylko jednorazowym ciosem, po którym można się podnieść i wrócić do wcześniejszych metod działania. Wyzwania, przed jakimi stoi dziś Unia, są dużo większe niż przed recesją, podczas gdy pole manewru jest ograniczone.
Możliwe jest wspólne stawienie czoła najpilniejszemu wyzwaniu, jakim jest naprawa gospodarcza, oraz innym wyzwaniom długoterminowym, takim jak: globalizacja, rosnące zapotrzebowanie na ograniczone zasoby i starzenie się społeczeństw.
Strategia Europa 2020 obejmuje trzy wzajemnie ze sobą powiązane priorytety:

• Rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji;
• Rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej, korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej;
• Rozwój sprzyjający integracji społecznej: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną.

W nowej strategii UE kontynuuje swoje priorytety rozwojowe, takie jak gospodarka oparta na wiedzy. Jednak szczególną rolę, także w związku z kryzysem, nadaje idei zrównoważonego rozwoju. Rozwój ten nakierowany jest na rozszerzanie obszaru „zielonej” gospodarki, odnawialnych źródeł energii, inwestycje w sektory wykorzystujące technologie przyjazne środowisku i ekologiczne innowacje.
Wyzwania, które ujawniły się w związku z globalnym kryzysem, podkreślają znaczenie zrównoważonego rozwoju. Obecnie staje się on motorem ożywiającym gospodarkę, głównym celem inwestycji i transferu publicznych pieniędzy, np. z funduszy strukturalnych, oraz sposobem na tworzenie nowych miejsc pracy.
Międzynarodowe inicjatywy podejmowane po 2008-2009 roku podkreślają, że konieczne jest nowe zdefiniowanie gospodarki i tworzenie jednoczesnej równowagi finansowej, społecznej i ekologicznej w ramach nowego modelu rozwoju społeczno-gospodarczego, zwanego „zielonym rozwojem gospodarki”, w którym szczególną uwagę zwraca się na kwestie ochrony środowiska. W przeciwieństwie do obecnego modelu, w znacznej mierze opartego na wykorzystaniu paliw kopalnych i innych surowców nieodnawialnych, nowy model powinien czerpać z doświadczeń ekonomii środowiskowej oraz zapewniać właściwe relacje pomiędzy gospodarką i ekosystemami. Tzw. „zazielenianie gospodarki” rozpatrywane jest w wielu płaszczyznach i obejmuje szereg węższych zagadnień, takich jak rozwój czystych technologii, odnawialnych źródeł energii, poprawę efektywności energetycznej i materiałowej, zmianę modelu konsumpcji i produkcji na bardziej zrównoważony, zintegrowaną politykę produktową, „zielone” zamówienia publiczne, „zielone” miejsca pracy czy ekologiczną reformę podatkową.

Perspektywa finansowa
Całkowita kwota proponowana na kolejne siedem lat wynosi 1,025 mld euro na środki na zobowiązania (1,05 proc. unijnego DNB) oraz 972,2 mld euro (1 proc. unijnego DNB) na środki na płatności. Dokonano także przesunięć środków w budżecie, które umożliwiają finansowanie nowych priorytetów, takich jak transgraniczna infrastruktura energetyczna i transportowa, badania i rozwój, edukacja i kultura, zabezpieczenie granic zewnętrznych oraz wsparcie dla naszych sąsiadów na południu i wschodzie.
Ponadto zreformowano praktycznie wszystkie polityki unijne, upraszczając objęte nimi programy oraz dodając więcej warunków określających, w jaki sposób można wydawać środki budżetowe.
Jednym z priorytetów budżetu jest Polityka spójności przeznaczona na wsparcie rozwoju w krajach o niższym PKB, w tym dla Polski (376 mld euro na cały okres). V Raport Kohezyjny wskazał na konieczność powiązania przyszłej Polityki spójności i strategii „Europa 2020” tak, aby stały się one ważnym czynnikiem wspierającym wzrost gospodarczy, także w perspektywie jakościowej, w całej UE.
Wspólne ramy strategiczne (ang. Common Strategic Framework) mają być przełożeniem założeń i celów projektu „Europa 2020” na priorytety w zakresie inwestycji. Ramy te objęłyby Fundusz Spójności, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego, Europejski Fundusz Społeczny i Europejski Fundusz Rozwoju Obszarów Wiejskich.
Nowy budżet unijny ma być narzędziem inwestycyjnym, które przyczyni się do wzrostu gospodarczego UE. Głównym elementem polityki inwestycyjnej Unii powinna pozostać polityka spójności, służąca realizacji celów strategii „Europa 2020”.
Zarówno Komisja Europejska, jak i Parlament Europejski doskonale rozumieją, że bez skutecznego wsparcia finansowego realizacja strategii gospodarczej „Europa 2020” zakończy się tak jak realizacja Strategii Lizbońskiej, czyli fiaskiem. Dlatego budżet na lata 2014-2020 musi być traktowany jako instrument finansowy do realizacji celów strategicznych Unii Europejskiej.
Unia Europejska pragnie stworzyć przewagę konkurencyjną w gospodarce, w produkcji, w rozwoju technologii, w badaniach i w innowacjach, wykorzystując koncepcję zrównoważonego rozwoju. Do tej pory Europa była liderem w rozwoju „zielonej” gospodarki i odnawialnych źródeł energii. Obecnie chce wykorzystać szansę na rozwój i tworzenie nowych miejsc pracy oraz na nową wartość dodaną właśnie w ramach zrównoważonego i „zielonego” rozwoju gospodarczego.
W strategii „Europa 2020” zrównoważony rozwój oznacza:

• Budowanie bardziej konkurencyjnej gospodarki niskoemisyjnej, która będzie korzystać z zasobów w sposób racjonalny i oszczędny;
• Ochronę środowiska naturalnego, ograniczenie emisji gazów cieplarnianych i zapobieganie utracie bioróżnorodności;
• Wykorzystanie pierwszoplanowej pozycji Europy do opracowania nowych, przyjaznych dla środowiska technologii i metod produkcji;
• Wprowadzenie efektywnych, inteligentnych sieci energetycznych;Wykorzystanie sieci obejmujących całą UE do zapewnienia dodatkowej przewagi rynkowej firmom europejskim (zwłaszcza małym przedsiębiorstwom produkcyjnym);
• Poprawienie warunków dla rozwoju przedsiębiorczości;
• Pomaganie konsumentom w dokonywaniu świadomych wyborów.

W celu realizacji powyższych zadań przygotowano:

• Plan działań na rzecz Zrównoważonej Produkcji i Konsumpcji;
• Regulacje dotyczące „zielonych” zamówień publicznych;
• Programy wdrażania społecznej odpowiedzialności biznesu.

Finansowanie zrównoważonego rozwoju z budżetu UE dotyczyć będzie także wsparcia sieci Natura 2000, wzrostu budżetu Programu LIFE, jedynego instrumentu finansowego UE dedykowanego na rzecz środowiska. Zostanie on zwiększony pięciokrotnie i przeznaczy co najmniej 1 miliard euro rocznie na ochronę różnorodności biologicznej. Stałe finansowanie uzyska także Program BEST (dobrowolny program na rzecz różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych w europejskich terytoriach zamorskich). Powyższe działania wzmocnione będą odpowiednim wsparciem dla „zielonej infrastruktury” – zgodnie z Polityką Spójności.
Oprócz polityki spójności, która będzie podporządkowana kryteriom środowiskowym, także inne wydatki budżetu będą ukierunkowane na zrównoważony rozwój. Przykładowo wzrost gospodarczy i zatrudnienie, w ramach którego znaczne kwoty przeznaczone na spójność gospodarczą, społeczną i terytorialną będą ściśle powiązane z celami strategii „Europa 2020”.

Krajowe czy unijne
Dzięki nowym warunkom finansowanie UE będzie skupione na wynikach oraz będzie oferować zachęty dla państw członkowskich, aby skutecznie realizować cele strategii
„Europa 2020”. Aby zapewnić wzajemne uzupełnianie się finansowania krajowego i unijnego, z każdym państwem członkowskim zostanie zawarta umowa o partnerstwie.
Kolejny obszar finansowania to bardziej ekologiczne i nowoczesne rolnictwo, które będzie dysponowało środkami w wysokości 371,72 mld euro. Nowoczesna Wspólna Polityka Rolna, będąca prawdziwie wspólną polityką unijną, nadal ma strategiczne znaczenie dla naszej gospodarki i środowiska, bezpiecznej i zdrowej żywności oraz rozwoju społeczności wiejskich. To przykład na to, jak jedno euro może i musi służyć wielu celom. 30 proc. wsparcia bezpośredniego dla rolników będzie zależało od przeprowadzenia przez nich działań mających na celu „ekologizację” gospodarstw.
Budowanie bezpieczniejszej Europy polega na dążeniu do poprawy naszego środowiska oraz ochronie klimatu. Komisja proponuje, aby uwzględnić te działania we wszystkich obszarach strategicznych UE.
Budżet odzwierciedlać musi ambitne cele zawarte w zintegrowanym pakiecie działań w obszarze energii i zmian klimatu (mają zostać zrealizowane do 2020 r.). Działania te mają skierować Europę na właściwe tory – ku przyjaznej dla środowiska przyszłości z gospodarką o niskim poziomie emisji CO₂ i racjonalnym zużyciu energii. Cele te polegają na:

• Zmniejszeniu ilości gazów cieplarnianych o 20 proc. (a nawet 30 proc. w przypadku zawarcia odpowiedniego porozumienia międzynarodowego);
• Zmniejszeniu o 20 proc. zużycia energii dzięki lepszej efektywności energetycznej;
• Zwiększeniu do 20 proc. udziału energii odnawialnej w całkowitym zużyciu energii.

Priorytety środowiskowe
Istotą nowego budżetu będzie wprowadzenie zrównoważonego rozwoju do głównego nurtu unijnych polityk oraz do wszystkich instrumentów finansowych, w tym do polityki spójności, polityki rolnej, polityki badań i rozwoju, a także polityki zewnętrznej. Takie podejście maksymalizuje efekt synergii między polityką ochrony środowiska i innymi sferami działań UE. W efekcie wspieranie rolnictwa jest jednocześnie wsparciem rolnictwa ekologicznego i ochrony środowiska na wsi.
W obecnym okresie programowania
2007-2013 mówi się o „lizbonizacji” funduszy strukturalnych, co oznacza podporządkowanie większości środków finansowych priorytetom Strategii Lizbońskiej. Podobny podejście będzie dotyczyło finansowania w latach 2014-2020. Będzie ono jeszcze bardziej niż kiedykolwiek wcześniej podporządkowane celom strategii „Europa 2020”, a w szczególności idei zrównoważonego rozwoju, który ma być motorem rozwoju gospodarczego i społecznego Unii Europejskiej.

dr Bożena Ryszawska-Grzeszczak
Uniwersytet Ekonomiczny
we Wrocławiu