W tej rubryce prezentowaliśmy już streszczenia dysertacji doktorskich oraz prac absolwentów studiów podyplomowych – związane z szeroko pojętą ochroną środowiska. Jesteśmy przekonani, że publikacje te przyczyniają się do zbliżenia polskiej nauki i gospodarki, służąc popularyzacji rodzimych badań i rozwiązań w dziedzinie ekologii oraz szerszemu spojrzeniu na kwestie zrównoważonego rozwoju.
Zaprosiliśmy więc do współpracy kolejne uczelnie oraz ośrodki naukowo-badawcze. Cieszy fakt, że nasz apel szybko spotkał się z pozytywnym odzewem.

Redakcja

Wpływ człowieka na ochronę środowiska naturalnego

Ochrona środowiska jest niezwykle ważnym zjawiskiem dla społeczeństwa. W obecnych czasach daje się zauważyć coraz to większe zainteresowanie dbaniem o przyrodę ze strony różnych organizacji ekologicznych w skali światowej. Organizowane są więc specjalne zjazdy i posiedzenia, na których kładzie się ogromny nacisk na ochronę otaczającej nas przyrody. Spotkania te mają usprawnić ekologię krajową i światową poszczególnych jednostek oraz uświadomić im, jak mają się zachowywać proekologicznie.






Od początku swojego istnienia człowiek uzbroił się w środki oddziaływania na środowisko i jego przekształcanie po to, by wykorzystywać przyrodę w celu zapewnienia sobie jak najlepszego bytu. Człowiek w pierwotnej fazie rozwoju społecznego był całkowicie uzależniony od otaczającej go przyrody, od jej sił i zjawisk. Zaspokajając swoje elementarne potrzeby: poszukiwanie wody, żywności i schronienia – korzystał jedynie z zasobów naturalnych ziemi, nie naruszając równowagi biologicznej.

Gdy człowiek stopniowo zaczął się uniezależniać od sił przyrody, zaczął również prowadzić inny tryb życia; początkowo opierał się on głównie na myślistwie i zbieractwie. W późniejszym czasie, gdy człowiek zaczął organizować się w większe grupy, to koczowniczy tryb życia zamienił na osiadły. Nabycie umiejętności hodowli zwierząt i upraw rolnych całkowicie zmieniły możliwości i potrzeby człowieka. Rosło bowiem zapotrzebowanie na przestrzeń, tym większą, im liczniejsza była społeczność ludzka. Stopniowo przyroda przestawała być już mozaiką oddzielnych elementów, pomiędzy którymi zachodziły przypadkowe i niewytłumaczalne związki.

Ujarzmić i eksploatować

W miarę upływu czasu potrzeby ludzi stawały się większe, a integracja z otaczającą przyrodą była silniejsza. Człowiek coraz częściej ujarzmiał siły przyrody i intensywniej eksploatował zasoby Ziemi. Poniekąd przyczynił się do tego szybki rozwój sił wytwórczych i postęp nauk oraz chęć poznawania kultur i techniki na innych kontynentach. Zmiany zachodzące w kulturze materialnej, wykorzystywanie zdobyczy techniki, postępujący rozwój form gospodarki znalazły swój wyraz w przekształceniu pierwotnego środowiska przyrodniczego w nowy typ środowiska zurbanizowanego, uprzemysłowionego z siecią szlaków komunikacyjnych.

Cywilizacja ludzka zaczęła coraz bardziej naruszać równowagę biosfery. Rewolucja naukowo-techniczna z jednej strony uświadomiła znaczenie ludzkiej pracy i jej twórczej roli, z drugiej zaś ujawniła także i negatywne skutki produkcyjnej działalności człowieka. Polegają one na obniżeniu war tości, jakości i roli poszczególnych komponentów środowiska, co określamy mianem degradacji środowiska naturalnego człowieka.

Obecnie bardzo szybkie przemiany społeczno-gospodarcze, wywołane postępem naukowo-technicznym przekreślają możliwości dostosowania się do nich przyrody, łącznie z człowiekiem. Życie nie nadąża za zachodzącymi zmianami, a tymczasem one przybierają postać dalszych i z reguły głębszych. Tworzy to rodzaj błędnego koła, w którym ludzkość nie może zrezygnować z dobrodziejstw cywilizacji, one same zaś rzutują również negatywnie na środowisko i całą egzystencję człowieka.

Skutki i cena

U podłoża negatywnych skutków rozwoju cywilizacji leży dysproporcja pomiędzy rozwojem technicznym i kulturowym a wydolnością środowiska naturalnego. Przekroczenie bariery wydolności środowiska może doprowadzić do poważnych zagrożeń ekologicznych w skali globalnej. Świadomość tego faktu sprawiła, że coraz częściej zwraca się uwagę na to, by rozwój cywilizacji i kultury człowieka był oparty na harmonijnym życiu z przyrodą. Jednak to leży też w aspekcie świadomości człowieka, gdyż każdy z nas może zadbać w pewnym stopniu o przyrodę sam: oszczędzając energię, redukując pobór wody czy też ograniczając zużycie papieru. Wystarczyłoby mieć rozwiniętą na tyle swą świadomość ekologiczną, aby zdawać sobie sprawę, że małymi czynami można osiągnąć bardzo wiele w celu ochrony środowiska naturalnego.

Na przykład:
– dbając o rozsądne korzystanie ze sztucznego światła, można zmniejszyć emisję CO2 nawet o 400 kg rocznie;
– używając energooszczędnych świetlówek kompaktowych zużywamy o pięć razy mniej energii od tradycyjnych żarówek, przy ponad pięciokrotnej dłuższej ich żywotności;
– wyłączając ładowarkę telefonu komórkowego z prądu, gdy jest on już naładowany, oszczędzamy ok. 95 proc. energii potrzebnej do jej naładowania;
– wyciągając wtyczkę z sieci – nie pozostawiamy urządzeń w trybie stand-by mode, ograniczamy wtedy pobór energii do zera;
– gotując mniej wody, nie marnujemy energii na gotowanie pełnego czajnika, aby zrobić tylko jedną herbatę;
– zakręcając kran (kapiąca woda) oszczędzamy nawet do kilku litrów wody dziennie.

Świadomi ekologicznie

Zdefiniowanie pojęcia świadomości ekologicznej człowieka jest dość niełatwym zadaniem. Niektórzy uważają, że świadomość ekologiczna może być rozumiana jako „stosunek człowieka do środowiska przyrodniczego, zespół informacji i przekonań na jego temat, a także system war tości, jakim ta osoba kieruje się wobec niego w swoim postępowaniu”¹. Inni autorzy twierdzą, że można ją ujmować w sposób opisowy lub postulatywny. Definicje opisowe określają elementy świadomości społecznej w odniesieniu do relacji między człowiekiem a środowiskiem. Definicje postulatywne określają natomiast postulowany, optymalny model tego ekologicznego wycinka naszej świadomości, która zapewni w przypadku jej realizacji bezkonfliktową koegzystencję człowieka ze środowiskiem.

Istotne jest wyróżnienie indywidualnego i społecznego stanu świadomości ekologicznej². Natomiast P. Matczak przyjął definicję świadomości ekologicznej, która mówi, że jest to kategoria opisowa mówiąca o tym, jak konkretna grupa społeczna czy też całe społeczeństwo (np. polskie) widzi swoje miejsce w przyrodzie i jak postrzega swoje związki ze środowiskiem naturalnym³. Na podstawie powyższych definicji można stwierdzić, że świadomość ekologiczna jest zbiorem różnych aspektów wiedzy, poglądów, opinii, ocen, postaw oraz wzorów zachowań, które wzajemnie się przenikają, tworząc mniej lub bardziej zintegrowaną całość.

Podstawą istnienia świadomości ekologicznej jest wiedza społeczna. Istotną częścią świadomości ekologicznej jest również system war tości. Bardzo duże znaczenie w kształtowaniu się świadomości ekologicznej ma informacja i edukacja ekologiczna. Stopień świadomości ekologicznej społeczeństwa można określić jedynie na podstawie badań naukowych. Wiedza na temat stanu świadomości ekologicznej jest niezwykle istotna, zwłaszcza w kreowaniu polityki ekologicznej państwa. Inne działania mają miejsce wówczas, gdy większość społeczeństwa wykazuje postawy proekologiczne, a inne wtedy, gdy świadomość jest dopiero kształtowana⁴.


Tradycja i środowisko

Szczególnym miejscem, w którym dochodzi do krystalizowania się świadomości ekologicznej, jest rodzina. Od najwcześniejszych lat kształtują się tam bowiem postawy proekologiczne albo, niestety, antyekologiczne wzorce kulturowe. Od domu rodziców, rówieśników, od spontanicznych organizacji ekologicznych należy oczekiwać nie alternatywy wobec formalnej instytucjonalnej oświaty i wychowania, ale harmonijnego uzupełnienia i wzbogacenia całego procesu edukacji. Jeżeli chcemy wpłynąć na innych, musimy wiedzieć, że jednym z najsilniejszych środków perswazji jest dobry przykład. Zanim więc powiemy drugiemu, co powinien robić, a czego nie, zastanówmy się nad własnym postępowaniem.

Należy policzyć, ile sposobów życia w zgodzie z przyrodą stosujemy na co dzień we własnym życiu. Przekonywanie jest znacznie trudniejsze, ale też bardziej skuteczne niż walka. Wytrwanie w cierpliwym, taktownym i życzliwym przekonywaniu wymaga więcej siły ducha, niż wytrwanie w walce. Należy pamiętać, że człowieka zmuszonego trzeba będzie nadal pilnować, natomiast człowiek, którego przekonamy, będzie odtąd postępował właściwie z własnej nieprzymuszonej woli.

Organizacje proekologiczne w Polsce i na świecie

Nie tylko ochrona przyrody, ale ochrona i kształtowanie środowiska stały się koniecznym warunkiem dalszej egzystencji człowieka. Człowiek w swoich działaniach musi dbać o poszanowanie przyrody, zapewnić zdolność genetycznego przetrwania organizmów na Ziemi, ochronę gatunków dzikich i udomowionych oraz dążyć do utrzymania środowiska na poziomie wystarczającym dla przeżycia tych organizmów.

Temu celowi służy Światowa Karta Przyrody (1982), która określa podstawowe obowiązki i zasady postępowania każdego człowieka oraz państwa wobec przyrodniczego środowiska w obliczu jego ciągłego zagrożenia. Za oficjalny dokument zawierający zbiór programowych wytycznych na rzecz ochrony przyrody uznaje się „Światową Strategię Ochrony Przyrody”. Pojęcie ochrony w rozumieniu strategii oznacza zarządzanie przez człowieka biosferą w sposób umożliwiający osiągnięcie dużych korzyści z użytkowania żywych zasobów przyrody przy jednoczesnym zagwarantowaniu trwałości tych zasobów dla przyszłych pokoleń.

Strategia kierowana jest do narodów całego globu ziemskiego. W Polsce problemy ochrony i kształtowania środowiska wspiera i pomaga rozwiązać naukowa instytucja – Państwowa Rada Ochrony Przyrody (PROP) z siedzibą w Warszawie oraz społeczna organizacja Liga Ochrony Przyrody (LOP) założona w 1928 roku. Podstawą do działań na rzecz ochrony środowiska są również akty prawne: „Ustawa o Ochronie i Kształtowaniu Środowiska” i „Ustawa o Ochronie Przyrody”.

Początki ochrony obiektów przyrodniczych sięgają zamierzchłych czasów. Pierwsze obiekty, które można uznać za obszary chronione w dzisiejszym rozumieniu, powstały w XIX wieku. W 1805 roku w Danii „powołano do życia” pierwszy rezerwat przyrody. W 1864 roku objęto ochroną lasy sekwojowe w Yosemite w Kalifornii, a w połowie XIX wieku lasy w Yellowstone, gdziew 1872 roku powstał pierwszy na świecie park narodowy. W Europie pierwszymi parkami narodowymi były: Suisse w Szwajcarii (1914) i Abisko, Sarek w Szwecji (1909).

Ważność aspektu ochrony wartościowych przyrodniczo obszarów spowodowała utworzenie w 1948 roku Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (International Union for Conservation of Nature)⁵. IUCN zaproponowała osiem kategorii obszarów chronionych, z czego sześć zostało uznanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych jako oficjalne kategorie parków narodowych i obszarów chronionych.

Kategoriami obszarów chronionych według IUCN są:
I – rezerwaty ścisłe (Scientic Reserve/Strict Nature Reserve) użytkowane głównie do celów naukowych i monitoringowych (kategoria I A), jako reprezentatywne ekosystem lub twór przyrody nieożywionej, bądź ustawione w celu zachowania w stanie nienaruszonym lub słabo zmienionym naturalnych ekosystemów (kategoria I B);
II – parki narodowe (National Park) ustanowione w celu ochrony całych ekosystemów i zapewnienia terenów do wypoczynku, ale także w celach edukacyjnych i naukowych;
III – pomniki przyrody (Natural Monument/Natural Landamark) ustawione w celu ochrony pojedynczych zjawisk przyrodniczych, także obiektów o znaczeniu krajobrazowym, kulturowym i estetycznym;
IV – obszary czynnej ochrony gatunku i siedlisk (Managed Nature Reserve/Wildlife Sanctuary) ustanowione w celu czynnej ochrony wybitnych biotopów, siedlisk poszczególnych gatunków, które mogłyby nie przetrwać bez zabiegów ochronnych;
V – obszary chronionego krajobrazu (Protected Landscapes) ustanowione w celu zachowania tradycyjnego krajobrazu i zapewnienia terenów rekreacyjnych;
VI – obszary czynnej ochrony zasobów przyrodniczych (Resource Reserve), których głównym zadaniem jest ochrona różnorodności biologicznej, stwarzanie warunków do wprowadzenia zasad trwałego i zrównoważonego użytkowania ich zasobów przyrody w celu zaspokojenia potrzeb gospodarczych;
VII – obszary tradycyjnych siedlisk społeczności ludzkich (Natural Biotioc Area/Anthropological Reserve), w obrębie których społeczności ludzkie mogą żyć zgodnie ze swoją tradycją i zwyczajami, w harmonii z naturą, bez negatywnego wpływu współczesnej techniki;
VIII – strefy specjalnego użytkowania zasobów naturalnych (Multiple – Use Management Area/Managed Resource Area), gdzie planuje się stworzenie warunków do zgodnego z zasadami trwałego i zrównoważonego rozwoju wykorzystania zasobów naturalnych (np. zasobów wodnych, drewna), ich użytkowania do celów rekreacji, pasterstwa i rolnictwa, m.in. poprzez ochronę istotnych do ich rozwoju walorów naturalnych.

Z myślą o przyszłości

Liczne relacje na temat pogarszającej się sytuacji środowiska, katastrof i skandali ekologicznych mogą stać się pokusą, aby tu właśnie umiejscowić punkt ciężkości wychowania ekologicznego. W innym przypadku zagraża nam niebezpieczeństwo, że przemieni się ona w pedagogikę katastrofizmu, że o naturę należy się troszczyć dopiero wtedy, gdy jest zniszczona bądź gdy grozi jej zniszczenie.

Musimy zastanowić się więc, jak użytkować elementy przyrody, aby nie doprowadzić do zmniejszenia biologicznej różnorodności co pozwoli utrzymać przyrodę w stanie, który będzie odpowiadał pragnieniom i potrzebom innych pokoleń ludzkości.

Trzeba również dostosować sposób oraz esencjonalność wykorzystywania zasobów ziemi, biorąc pod uwagę możliwości odnowy biologicznej. Gdyż w innym przypadku grozi nam nieodwracalna w skutkach katastrofa ekologiczna. Ochrona środowiska ma zasadnicze znaczenie dla jakości zarówno naszego życia, jak i życia przyszłych pokoleń. Do priorytetów w tej dziedzinie zaliczają się m.in. przeciwdziałanie zmianom klimatu, ochrona różnorodności biologicznej, ograniczenia wpływu zanieczyszczenia na zdrowie oraz lepsze wykorzystanie zasobów naturalnych. Ambitne normy środowiskowe pobudzają rozwój innowacji i działalność gospodarczą oraz przyczyniają się do tego, aby ochrona środowiska mogła w perspektywie długoterminowej iść w parze z dobrobytem gospodarczym.

Kolosalny wpływ na ochronę środowiska naturalnego ma również rodzina, ponieważ to w niej dochodzi do kształtowania się osobowości człowieka. To właśnie w rodzinie przekazywane nam są jedne z pierwszych postaw proekologicznych, do których stosujemy się w późniejszym życiu.

Rozpatrując jednostkowy wpływ rodziny na ochronę środowiska naturalnego możemy stwierdzić, że pojedyncze jednostki nie mają zbyt dużego wpływu na ochronę środowiska. Dopiero podjęcie wspólnych działań na światową skalę może przynieść pozytywne rezultaty, ponieważ podejmowane działania na rzecz ochrony środowiska są zbyt małe w stosunku do stanu zagrożenia. Konieczne jest stworzenie i egzekwowanie systemu prawnego (kary za zaśmiecanie, dewastację). Podstawą odnowy środowiska musi być świadomość ekologiczna – czyli postawa poszanowania i troski o jego czystość.



Przypisy:
1. Kiełczewski D.: „Ekologia społeczna”, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999, s. 20.
2. Borkowska M., Cieśluk A., Poskrobko B.: „Organizacja systemu zarządzania ochroną środowiska w Polsce”, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1998, s. 57.
3. Matczak P.: „Problemy ekologiczne jako problemy społeczne”, Wyd. UAM, Poznań 2000, s. 54.
4. Górka K., Poskrobko B., Radecki W.: „Ochrona środowiska – problemy społeczne, ekonomiczne i prawne”, s. 34-39.
5. IUCN – międzynarodowa organizacja zajmująca się ochroną przyrody. Misją IUCN jest wpływanie, zachęcanie i pomaganie społeczeństwom całego świata w dziele ochrony integralności i różnorodności przyrody oraz osiągnięcie sprawiedliwego i ekologicznie zrównoważonego korzystania z zasobów naturalnych.

Bibliografia:
1. Borkowska M., Cieśluk A., Poskrobko B.: „Organizacja systemu zarządzania ochroną środowiska w Polsce”, Wyd. Politechniki Białostockiej, Białystok 1998.
2. Brożek A.: „Stan czystości rzek, jezior i Bałtyku”, wyd. Matura, Warszawa 2003.
3. Chłopek Z.: „Ochrona środowiska naturalnego”, wyd. WkiŁ, Warszawa 2002.
4. Górka K., Poskrobko B., Radecki W.: „Ochrona środowiska – problemy społeczne, ekonomiczne i prawne”, Wyd. PWE, Warszawa 2001.
5. Hufner M.: „Ochrona środowiska”, Kraków 1993.
6. Kiełczewski D.: „Ekologia społeczna”, Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok 1999.
7. Machałowski K.: „Gospodarka a środowisko i ekologia”, CeDeWu, Warszawa 2008.
8. Matczak P.: „Problemy ekologiczne jako problemy społeczne”, Wyd. UAM, Poznań 2000,
9. Pyłka-Gutowska E.: „Ekologia z ochroną środowiska”, Oświata, Warszawa 1996.
10. Rosik-Dulewska C.: „Podstawy gospodarki odpadami”, wyd. PWN, Warszawa 2008.
11. Symonides E.: „Ochrona przyrody”, Wyd. WUW, Warszawa 2008.
12. Treshow M., Bell J.N.B.: „Zanieczyszczenie powietrza a życie roślin”, Wyd. WKiŁ, Warszawa 2004.