Na obecnym poziomie cywilizacyjnym możliwy jest rozwój zrównoważony, to jest taki rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie

To początkowe zdanie z raportu „Nasza Wspólna Przyszłość” (Our Common Future), opracowanego przez the World Comission on Environment and Development (Światowa Komisja ds. Środowiska i Rozwoju) z 1987 roku zawiera podstawową ideę ekorozwoju. Tekst ten znany jest także jako tzw. Raport Brundtland – od nazwiska przewodniczącej komisji, Gro Harlem Brundtland.

Warunkiem koniecznym do wprowadzenia w życie społeczeństw idei rozwoju zrównoważonego jest uzyskanie przez ludzi świadomości ekologicznej. Jest to stan złożony, wymagający wypracowania przez jednostki stosownych postaw opartych na wyznawanych eko- lub biocentrycznych wartościach, w przeciwieństwie do wartości antropocentrycznych, stawiających człowieka w pozycji dominującej wobec świata przyrody.

Świadomość ekologiczna

Świadomość ekologiczna może być definiowana jako całość społecznych poglądów, opinii i ocen, a także związanych z nimi społecznych wartości i norm, wzorów zachowań związanych ze stosunkiem człowieka do otoczenia przyrodniczego, bądź też jako zespół informacji i przekonań na temat środowiska przyrodniczego oraz postrzeganiem związków między stanem i charakterem środowiska przyrodniczego a warunkami i jakością życia człowieka. Jakkolwiek sformułowana byłaby definicja dotycząca świadomości ekologicznej, skupia się ona na trzech podstawowych komponentach: wartościach, wiedzy i postawie, czyli gotowości do określonych działań. Świadomość ekologiczna jest dyspozycją nabywaną w procesie uczenia się, zarówno formalnym, jak i nieformalnym.

Jednym z projektów, którego celem jest przeprowadzenie procesu przekazywania wiedzy i kształtowania postaw prośrodowiskowych jest edukacja dla zrównoważonego rozwoju. Jak pisze Ilona Morżoł w referacie wygłoszonym podczas II Konferencji Ekologicznej (Warszawa 2006) przez edukację ekologiczną rozumiemy:
– edukację, która umożliwia uczącemu się zdobywanie umiejętności, wiedzy i przymiotów zapewniających mu trwały rozwój;
– edukację jednakowo dostępną na wszystkich szczeblach i we wszelkich społecznych kontekstach (rodzinnym, szkolnym, zawodowym, w lokalnej społeczności);
– edukację budującą odpowiedzialność obywatelską i promującą demokrację poprzez uświadomienie jednostce jej praw i obowiązków;
– edukację opartą na zasadzie nauki przez całe życie;
– edukację wspierającą równomierny rozwój jednostki.

Edukacja ekologiczna

Edukacja ekologiczna powinna być kontynuowana w całym cyklu życia jednostek i społeczeństw. Odnosi się nie tylko do podstawowych aspektów związanych z ochroną przyrody, ale także do zasad współżycia we wspólnotach, poczucia sprawiedliwości międzypokoleniowej czy odpowiedzialności ekonomicznej. Wg I. Morżoł strategię Edukacji dla Zrównoważonego Rozwoju należy postrzegać w trzech perspektywach, z których każda obejmuje inną grupę zagadnień. Pierwszą z nich jest płaszczyzna społeczno-kulturalna, obejmująca prawa człowieka, idee pokoju i bezpieczeństwa, równość płci, różnorodność i wzajemne zrozumienie kultur, zdrowie i dobre rządy. W sferze środowiskowej znajdują się kwestie dotyczące gospodarowania surowcami, czyli potrzeba zachowania bioróżnorodności bądź też ekologiczne rolnictwo, a także zrównoważona urbanizacja oraz zapobieganie i likwidowanie skutków katastrof. W trzeciej grupie problemów znajdują się te, związane ze sferą ekonomiczną, czyli postulaty zmniejszenia ubóstwa czy sprawiedliwej dystrybucji dóbr.


Lokalnie czy globalnie

Większość badań poświęconych zagadnieniom świadomości ekologicznej skupia się raczej na lokalnym wymiarze tego zjawiska. Instytut na rzecz Ekorozwoju zleca jednak od 1992 roku cykliczne badania dotyczące świadomości ekologicznej społeczeństwa polskiego jako całości. Są one przeprowadzane przez Centrum Badań Opinii Społecznej na 1000-osobowej próbie. Polaków zapytano, między innymi, o uznawane przez nich za najbardziej niebezpieczne globalne zagrożenia środowiska.

Poznać, czyli zrozumieć

Skąd Polacy czerpią wiedzę dotyczącą ekologii? Jak się okazuje, to przede wszystkim media wypełniają lukę edukacyjną, która niestety w opinii respondentów nie jest zapełniana przez szkoły podstawowe, średnie czy wyższe.


Pomimo wzrastającej wiedzy respondentów dotyczącej zarówno warstwy teoretycznej, jak i praktycznych możliwości ochrony środowiska czy stosowania zasad zrównoważonego rozwoju, ich zastosowanie może być utrudnione przez wysoki poziom zawiłości problemu. Jak pisze Daniel Goleman w książce Inteligencja ekologiczna, należy na przykład przy zakupie produktów czy to spożywczych, czy też artykułów gospodarstwa domowego wziąć pod uwagę nie tylko oznaczenia zamieszczone na etykietach dotyczące np. zawartości konserwantów czy przyjaznego stosunku do warstwy ozonowej. Należałoby, dla w pełni ekologicznie świadomego wyboru produktów, prześledzić ich cykl życia (product life cycle), od źródeł materiałów, z których są zrobione, aż do ich utylizacji.

Eksperci biorący udział w amerykańskim projekcie goodguide.com przeprowadzają analizę wartości produktów w aspekcie zdrowia, środowiska i wymiaru społecznego. Na podstawie tej analizy wyznaczają w skali 0-10 na ile dany produkt jest zielony, zdrowy i odpowiedzialny społecznie.

Co jest dla nas ważne

Jakie motywy skłaniają Polaków do ochrony środowiska naturalnego? Ludzie kierują się głównie motywami osobistymi, związanymi ze zdrowiem nie tylko obecnej rodziny, ale także swoich potomków.


Badania InrE wskazują także na uzasadnienia niepodejmowania przez społeczeństwo działań na rzecz środowiska. Należą do nich przede wszystkim brak zainteresowania problemem, brak wiary w skuteczność działań czy niechęć do zmiany przyzwyczajeń. Respondenci przekazali także informacje dotyczące ich codziennych działań na rzecz środowiska.


Powyższa tabela pochodzi z raportu z badań przeprowadzonych w 2008 roku.

Badania wskazują także na bardzo niski odsetek osób biorących udział w akcjach na rzecz środowiska. Zapewne taka postawa skorelowana jest ze sposobem postrzegania przez Polaków osób zaangażowanych w działanie ekologiczne. Na pytanie, kim jest ekolog respondenci odpowiedzieli:


Ukształtowana, spójna świadomość ekologiczna prowadzi do przyjęcia adekwatnego stylu życia. Przez pojęcie to rozumiemy zakres i formy codziennych zachowań jednostek lub grup, specyficzne dla usytuowania społecznego. Współcześnie konsumpcyjny styl życia znajduje swoją alternatywę właśnie w skoncentrowanym wokół wartości zrównoważonego rozwoju ekologicznym stylu życia.

Żyć ekologicznie…

Ekologiczny styl życia może przejawiać się na różnych płaszczyznach codzienności. W najbardziej zaawansowanym stopniu wyraża się w organizacji życia zbiorowego w postaci ekowiosek. Ekowioski są to miejskie lub wiejskie wspólnoty ludzi, żyjących w zrównoważonych relacjach zarówno międzyludzkich, jak i międzygatunkowych. Taki typ relacji zaczęto nazywać w ten sposób w 1991 roku, kiedy to Robert Gilman, prezes Context Insttute, w artykule „Eco-village Challenge” napisał, iż ekowioska jest to skrojona na miarę człowieka, zaspokajająca wszystkie potrzeby osada, w której ludzka działalność harmonijnie integruje się ze światem natury, w sposób sprzyjający zdrowemu rozwojowi człowieka i może być z powodzeniem kontynuowana w nieokreślonych ramach czasowych w przyszłości (ekowioska.eu). Aby osiągnąć taki stan, konieczna jest integracja różnych aspektów życia od ekologicznego projektowania, budownictwa, permakultury, zielonej produkcji, alternatywnej energii itp.

Wspomniana wyżej permakultura jest postrzegana jako „permanentna kultura” skierowana na powrót do współpracy z Naturą w celu stworzenia zdrowych, prosperujących ekosystemów oraz zachowania bioróżnorodności. Ekowioski są niewątpliwie formą społecznej utopii, jednak ekologiczny styl życia może wyrażać się również w pewnych formach przystosowania do rzeczywistości, w której funkcjonujemy z uwzględnieniem parametrów zrównoważonego rozwoju. Jednym z takich sposobów kontestacji nastawionego na konsumpcję, pełnego pośpiechu życia jest idea i oparta na niej organizacja Slow Food/Slow Life, powstała w 1986 roku we Włoszech z inicjatywy Carla Petriniego. Jej głównym założeniem była promocja zdrowego odżywiania, ochrona regionalnych, drobnych producentów żywności i przeciwdziałanie złym nawykom żywienia typu fast food. Filozofia Petriniego rozprzestrzeniła się następnie na inne sfery życia. Ruch Slow Life funkcjonuje obecnie jako element polityki zrównoważonego rozwoju. Ma na celu inspirowanie, motywowanie oraz wspieranie jednostek i wspólnot, pracowników i pracodawców, do tego, by zaczynając od najbliższego otoczenia, świadomie kreowali rzeczywistość w relacji z innymi i ze środowiskiem naturalnym.

Ten styl życia może być wprowadzany i realizowany na różne sposoby. Można tutaj odnieść się do propozycji typu downshifting, w dosłownym tłumaczeniu zmiana biegu na niższy, redukcja biegu. W koncepcji tej chodzi o dobrowolną prostotę jako strategię życiową. Bardzo wyraźnym akcentem w tej koncepcji rzeczywistości jest ograniczenie i zmiana jakościowa konsumpcji.

Świadoma konsumpcja może przyjąć też dość skrajne formy. Jedną z nich jest filozofia freegan. Postuluje ona ograniczoną partycypację w konwencjonalnej ekonomii. Freeganizm to szczodrość, społeczne zaangażowanie i kooperacja. Freeganie, bojkotując wszelkie korporacje, unikają wręcz kupowania czegokolwiek.

Człowiek świadomy ekologicznie jest też świadomym konsumentem. Być może wystarczy, że będzie się kierował potrzebami a nie zachciankami, a jego zakupy będą przemyślane, spójne i nie realizowane kapryśnie.


Bibliografia:
1. Polacy w zwierciadle ekologicznym. Raport z badań nad świadomością ekologiczną Polaków w 2008 roku, red. A. Bołtromiuk, Instytut na Rzecz Ekorozwoju (tab. 1-4).
2. Świadomość ekologiczna Polaków – zrównoważony rozwój – raport z badań 2009, A. Bołtromiuk, Instytut na Rzecz Ekorozwoju.
3. Problemy świadomości ekologicznej, red. J. Wódz, Katowice 1990.
4. Siciński A., Styl życia – problemy pojęciowe i teoretyczne. W: Styl życia. Koncepcje i propozycje, red. A. Siciński, Warszawa 1976.
5. Burger T., Uwagi o świadomości ekologicznej, Przegląd Powszechny nr 12, 1986.
6. Goleman D., Inteligencja ekologiczna, Poznań 2009.
7. Petrini C., Slow food. Prawo do smaku, Warszawa 2007.
8. www.ekowioski.eu
9. ww.gen.ecovillage.com
10. www.ecovillage.com
11. permakultura.com.pl
12. ww.ine-isd.org.pl
13. ww.unesco.pl
14. www.slowmovement.com